REVISTA “O ESPIELLO” de la Asociación NOGARÁ

Entrebista a Chuan Chusé Lagraba feita por Chesús Aranda

P.-En istas bentizinco zagueras añadas pocas fablas patrimonials han teniu una bida cultural tan rica y plena como a chesa.
Bi ha abiu de tot: gramatica, premios literarios, programas de fiestas, una pila de poetas y escritors, libros imprentaus, y más que más polidas cantas de o Grupo Val d´Echo. ¿Por do prenzipiamos pues? Prenzipiaré por preguntar-te por ixa gramatica de lo cheso, que tu mesmo en chunto con Pepe Lera, Chusé Mª Enguita de la Unibersidat de Zaragoza, y l'alcalde Benedicto Chavarria, le faziés a suya presentazión en o zine Escolar de Echo en marzo de 1990. O triballo de o Grupo d´Estudios de a Fabla Chesa ha estau grañazo y balién, ¿creyes que ha merexiu a pena?

R.-Estimáu Chesús, liendo l’aragonés con lo que te dirixes enta mí, no parez que haya feito muita mella lo nuestro triballo, habindo’n cuenta que ya fa unas añadas que ibiés afincáu en Ciresa como “veranián”. Me cuaca dicirte con ixo, qu’hesez podíu fer una miqueta d’esfuerzo y haber plantiáu esta entrevista en cheso “normalizáu”, habindo’n cuenta que fez plegar la revista “O Espiello” enta la Val d’Echo.
Respeuto a lo que crosidas de lo grupo d’estudios, prexino que s’han feito más triballos individuals que coleutivos, anque has razón, lo triballo de los 80 estié valién, no’n se si gran.
De siguro que valié la pena ferlo, agún sinde haber todos los parabiéns que en ixe tiempo nos hesen aganáu; por ixo estié valién, y porque no solo ye estada una ferramienta de referencia u consulta pa qui l’haya habíu a menester, que tamién facié de motor d’arranque d’una nueva cheneración de chesos precupáus por la suya cultura.

P.-Me pienso que ixa gramatica la ez amagada una miqueta, talmén ta que no salise de a bal, y estoi que ixo, lexos de estar una birtut puede tornar-se contra busatros. ¿No creis que ye millor espardir a riqueza cultural que no guardar-la en casa, igual como se ha feito con a mosica d'o Grupo Val d´Echo?.

R.-La gramatica estié un empentón que buscaba la normalización de lo cheso, pero qu’heba a ir de la mano de bella istitución qu’hese aduyáu a fixar ixa norma. En ixe aspeuto no parez que haya habíu muita aceutación, anque bi-haya un exemplar d’ixe libro en cada casa de la val.
De la val en fuera salen los betiellos y cordés que se crían por estos mons, u las mosicas, que no han cletas que las soxeten. La gramatica no heba porque ir enta dingún otro puesto que no sigan librerías u bibliotecas. No se podeba “vender” en otros territorios patrimonials que han la suya variedá, ni en los urbanos, en do campa lo aragonés estándar.

P.-O libro Escatizando estió o fruito más conoxiu d'ixe empente de normalizar a propia fabla patrimonial chesa dende os propios abitadors de a bal. Ixe libret de prosas y bersos consiguió que amaneixese una carraza de nueu autors, muitos d´els chóbens autors, con una escritura chesa normalizada y repolida. Ye platero que ha mereixiu a pena. ¿Creis que podría continar-se iste triballo y fer-se nuebos libros?

R.-“Escatizado” estié la “tesina” d’un amiro de voluntarios que viviemos la primera esperiencia historica d’amostranza de lo cheso. Y la millor mena d’invertir las pecetas de subvención que la DCHA apoquiné por ferse ixe primer curset.
Hemos la suerte de que la concencia cultural s’aguanta con gana, y la preba l’has en los triballos que se siguen fendo. Por exemplo, cada seis meses, en la revista Bisas de lo Subordán amanecen triballos en prosa u verso que dan fe de lo que te digo. Por otri costáu, la recién publicación de la obra de Rosario Ustáriz ha habíu una resonancia que cuasi dinguno aguardaba, sinde olvidarnos de lo Aplego de Pepe Lera que agún ibié calién y que autualiza y enampla la viella Gramatica de l’añada 90. Y agún aguardamos que i-plegue a escape lo diccionario cheso, que Rosario Ustáriz, Mariví Nicolás y Rosa Coarasa levan acotraciando más de una ucena d’ años.

P.-Diez añadas enta zaga, en 1980, amaneixe o primer disco u casette de o Grupo folclorico “Val d´Echo”, con una canta asabelo de nombrada, feita por Pepe Lera, que se clama “S´ha feito de nuei”, y que biene chipiada de brilura y renaixer beroyo de a fabla patrimonial. Sin garra duda una obra chenial, apegada de raso enta a fonetica, poetica y musicalidat de a polida fabla chesa. No te rinfles guaire y contesta ¿os discos de o Grupo son un buen pago por tot ixe triballo que soz fendo en a bal?.

R.-Lo primer disco de lo grupo Val d’Echo estié un chilo d’identidá chesa, que vié la luz en 1981 como consecuencia de bels feitos primordiáls:
Por un costáu, levábanos bellas añadas recopilando mosicas y cantas de los nuestros predecesós. Por otri, viébanos con precupación que la cultura pirenenca yera sufrindo un espolio por parti de grupos que, anque de guena fe, igual t’esmicazaban mosicas y dances tradicionals, que publicaban diccionarios, gramaticas y escritos que a los fabladós nos sonaban a cuernos cremáus.
Por ixo, decidiemos qu’hébanos material suficién y que la mosica yera la millor mena d’estendillar la nuestra veroya cultura. Amás, lo poso de lo recopiláu, nos dié alas pa emprender la osadía de la creyación propia, en lo que, me pienso, estiemos pioneros de la mosica en aragonés, que tantos grupos han siguíu dimpués.

P.-Muita chen aguarda con impazenzia un nuebo disco de o Grupo Val d´Echo. Cuento que ixo ye posible. ¿Qué cosa puede estar rezagando a suya publicazión? y tamién ¿ta cuan baxarez enta Zaragoza a fer-ie una nueba autuazión buestra?.

R.-No ye fácil que se torne a repitir, de no estar que bel choben pille lo testigo. No reblamos y hemos viva la flama de lo Grupo, anque siga con meya ucena de “bolos” cada añada. Ixo no nos crema y mantiene la ilusión de las furnadas de chovens que cada temporada s’estrenan con nusotros en lo grupo de baile. U siga, de momento, mantener lo que bi-há, aguardando bel empuxón que pueda plegar de la chovenalla.

P.-Os premios literarios combocaus por o Conzello d´ista bal han traito una ripa de escritors de Echo y Ziresa, pero tamién ha empentau l´aragonés d'atros lugars. ¿Creyes que han estau importans? ¿Podrían repetir-se con aduya d'atras Instituzions?

R.-No’n ye guaire caro convocar un premio literario, anque las aduyas istitucionlas viengan de perillas. Y de siguro que bi-há chen aguardando que s’en convoque más.
Ye pior que, si no se triballa en lo camino de l’amostranza, dixará d’haber escritós de nuevas cheneracións.

P.-Atra feta importán ye a tuya presenzia en l´Academia, creyada baixo o emparo de o II Congreso de l´Aragonés de chulio de iste zaguer año. ¿Creyes que ye o momento apropiau ta que entre toz, sumando en a dibersidat y no pas restando en particularidaz menos chenerosas, rempuxemos l´aragonés con as suyas polidas fablas patrimonials ta debán?

R.-La mía presencia en l’Academia solo ye testimonial, ya que ha nacíu con lo espritu d’achuntar y representar todas las sensibilidás de fabláns patrimonials y no patrimonials.
Cualisquier otri cheso podría estar astí, y podría luitar millor que yo por consiguir la pervivencia, lo estudio y la difusión de la modalidá chesa, u aragonés cheso, que parez más autual.
Agún no bi-há concencia de unidá idiomática entre los fabladós, por lo que charrar d’aragonés nos fa prexinar en la modalidá estándar, con la que los chesos nunca nos hemos identificáu, por lo que hemos una miqueta de rechazo coscién u incoscientemén.
L’Academia ha un duro triballo por deván, y habrá a ferlo con muito tino. No será fácil ganarse la confianza de tantas sensibilidás, por un costáu de los fabladós y por otri de las istitucións.

P.-En zaguerías, creyes que iste conzello de a bal u, a lo menos, ista redolada clamada Chazetania, podría reclamar a la Diputazión Cheneral d´Aragón más iniziatibas de cara a la potenziazión de a cultura aragonesa? ¿Piensas que en o esdebenidero será abitual sentir charrar l´aragonés en toz os puestos?

R.-Dende los concellos y la comarca, chunto con otras comarcas y los suyos concellos, habrían a defender lo patrimonio cultural que nos legueron los nuestros mayós, igual que no se dixan perder otros deitos territorials u historicos.
Anque, si no i-plega la Ley de Lenguas por parti de la DCHA, cualsiquier otra midida no será más que un enguís de lo panorama autual. Y pa la nuestra desgracia, lo panorama ye que cada vez s’escuita menos fabla, y más alinguida.
Prexino que, pa que lo estándar pueda estar la salvación, s’han que amortar las variedás locals, y a dinguno nos cuaca ixo.



(Chesús Aranda, chinero de 2007)